Ads 468x60px

SIAMTU KUTCHHUAK LEH KEINI

- J.H. Rosanga

Kan awmna lei (Planet Earth) leh a laizawn (Planet dang)-ten an nu Ni (Sun) hel kual a, insu buai lova mahni kawng kawng zawha an her kualna hmun zau tawk, ‘van thengreng’ hmun zâu tak Siamtu’n a lo buatsaihsak dan chanchin te, Arsi bawmpui (Galaxy)-a arsi lian pui pui leh eng tak tak tam êm êm mai leh, chungte pawh chu mahni kawng kawng zawha van thengreng ram zau êm êm a insu buai si lova chak tak taka thlawk kual fur fur te, chung Arsi Bawmpuite pawh chu zawi zawia tawlhsawn hrut hrut an nih dan te, chêt velna atana hmun zau em em mai te chu hriat thiam phak rual anih loh avangin sawi ngaihna pawh a awm lova. Siamtu Pathian ropuizia an puang chhuak tih hi kan sawi theih tawk a ni mai e. Lal Davida pawhin,”Vânte khian Pathian ropuizia chu a hriattir a; boruak zau tak khian a kutchhuak chu a lantir \hin a”  a ti hial kha (Sam 19:1).
    Kan awmna lei (Planet Earth) ngawt pawha Siamtu kutchhuak ropuizia hi hriat sên phak rual loh, Scientist-ten an han zir chhuah theih chin pawh hi a them te tak te chin chauh la ni turah ngai ila. Mithiamte zir chhuah a\anga mi mawltena kan lo hriat ve leh chhawn phei hi chu a siper them te leh zual a ni ang a. Chuti chung pawh chuan Siamtu thilsiamte ropuizia leh rilzia leh, an hlutzia te hi phak ang tawk tawka sawi hi a nuam a.

Tlang dung sei pui pui leh sang tak tak te, kham chhawrdawh sang tak tak te leh puk ropui tak tak te, lui leh lengkir sang tak tak te, ramngaw hring mawi tak tak leh phaizawl zau pui pui leh hlobet hring hmun zau tak tak, dil leh tuifinriat zau pui pui te, ramsa leh nungcha chi hrang hrang, tui, boruak leh khawmuala cheng, an tamzia hriat phak loh, Adama pawh khan an hming a vuah seng em em lovang, tihpalh awl khawpa  tam, an awmna tur pawh Siamtu’n fel taka a ruat sak thlap mai te, thil \o chi hrang hrang awmna tur chena a ruatsak dan te leh thil nung (Living things) zawng zawngte nunna tura an mamawh a buatsaih leh pêk dan te hi a fingin a ril em em ringawt  a ni. Thil nung zawng zawngten an mamawh ni eng/lumna a tâwk chauhva kan dawn theih nana Ni (Sun) leh kan awmna lei inhlat tawk dan a bithliah te, thing leh mihringten kan mamawh boruak kan inpêk tawn dan te, sik leh sa leh ruahtui kan mamawh min pek dan te hi a themthiamin a finzia a tilang a ni. Ramsa leh nungcha chi hrang hrang awmna tur leh khawsakna tur (Habitat) bik a buatsaih dan leh tuia cheng chi sangha leh rannung chi hrang hrang te a chawm dan te hi a mak a. Heng thilsiam zawng zawng a siam dan (Lei leh van huapin) hi a ropuiin a ril luttuk a, mi fing ber berte tan pawha hriat sen loh, Sap-in ‘Mysterious’ an tih ang hi a ni ber e. Chutiang anih avang chuan sawi teh pawh tum ila kan sawi nep zo vek zawk ang tih hlauhawm a ni. A siamtu Pathian pawhin a thilsiamte chu a han en a, ‘\ha a ti em em a’ tih a ni reng a ni.
Keini ve hi: 
Lei leh vana Pathian thilsiam ropui tak takte han ngaihtuah hian keini mihringte hi chu pumrua leh pianhmang han inen hian  kan nêp hle mai. Mahse mak tak maiin Siamtu Pathian rilrua ‘bik’ awm chu kan chang a. Thilsiam dangten an neih ve loh ngaihtuah thiamna (Reasoning) kan nei a. Chumi hmang chuan kan khawsak dan phung kan tidanglam chho zel thiam a. Thilsiam dangte chuan an nihphung pangngai bak hmasawnna an nei ve lo. Chu bakah mihringte chu ‘thlarau’ nei kan ni. Thilsiam dangte aia danglam bikna - nunna leh thlarau kan nei a nih chu. Chu mai a la ni lo, thilsiam dangte chunga thuneihna a pe a (Gen.1:28). Thilsiam dang ropui tak takte nena khaikhina te leh nêp tak nia lang chu Lal Davida pawhin a han ngaihtuah a, mihring hi eng nge maw a nih bik a, Pathian hian a kan \hin ni, tiin zawhna a siam hial reng a ni (Sa 8:3, 4). Tichuan thilsiam dang zawng zawngte aiin mihring chu chungnung bik leh hlut bikna Siamtu lakah kan nei a nih chu.
Pathian thupek kan hre sual nge, thuneihna kan hmang dik lo?
    Ramsa tinreng - tuia cheng te, khawmuala cheng te leh boruaka awmte chunga thuneihna mihringte chunga a pêk hian anmahni enkawltu nihna mawhphurhna a tel nghal a. Kan mamawha kan ei tur leh kan chhawr \angkai tur chu an ni ngei mai. Mahse thilsiam dangte chunga kan khawsak dan erawh hi chu zir chian a \ul hlein a lang. Pathianin a thilsiam tinreng, \ha a tih em em, kan nawmmaka hmang a tihboral emaw, tihchhiat emaw, tihchingpen emaw hian Siamtu thinlung a tina ngeiin a rinawm. Thilsiam dangte chunga thuneihna pek kan nih leh enkawlpuitu kan nihna chungchang thu hi ka han sawi duh leh he Article laimu ber pawh hi a ni a. “...leilung hi luah khat ula, in thu thuin awmtir rawh u, tuifinriat sangha chungah te, chungleng sava chungah te, thilnung leia bawkvaka kal zawng zawng chungah te thu nei bawk rawh u,” (Gen.1:28) tih thu hi kan zir chian \ul chu a ni. Pathianin duh taka ama kut ngeia ama anpuia a siam mihring hmasate chu Eden Huan hring mawi nuam takah, theirah ei tur chi hrang hrang awmnaah chentirin, Amah nena inpawlna hlimawm tak nei \hin an nih laiin ‘sual’, Setana chuan Huan lai taka theirah ei phal loh chu eitirin a rawn thlem hneh ta mai a. Chuta \ang chuan mihring leh Pathian inzawmna, inpawlna chu tihchah niin thilsiam zawng zawngte chu ‘Chhiatna Bawihah’  kan lo tlu lut ta a (Rom 8:20). Hemi nghawng hi a nain a thui em em a, vawiin ni thleng hian a la lang mek zel a. Pathian duh dan leh a thu anga nung mihring ze mawi tak chu Bawhchhiatna avang chuan ze letling, Pathian duh dan kalh leh do zawng ziain a lo awm ta a. Mahni duhthlanna kawng zawhin duhamna leh mahni hmasialnain a lo nung ta a. A tawi zawnga sawiin sual lamah a lo harh ta a. Hetiang hi a lo nih tak avangin thilsiam dangte chunga thuneihna leh enkawlpuitu nihna te chu siamthar lehna la chang si lo mihringte chuan nasa takin kan lo hmang sual ta a. Enkawltu nihna mawhphurhna pawh kan hlen chhuak zo ta lo chu a nih hi. Tirhkoh Paula pawhin, “Thilsiam zawng zawngte chu tun thlengin rum leh nau vei nâ tuarin an awm hlawm tih kan hre si a” a ti (Rom 8:22). Chhiatna bawiha a luh avangin mihring chuan Pathian duhzawng kalhin mahni hmasialna te, duhamna te, nawmsak duhna te a lo nei ta a. Heng a duhnate tipuitling tur hian Chhiatna Bawiha luh hmaa Pathianin thuneihna min pek chu dik lo takin kan lo hmang ta a. Kan nawm kan makin ramsa leh nungcha khawmual leh tuia awmte chu an chi mang \hak pawh pawisa lo ang hrimin, hmanraw hrang hrang hmangin kan tihlum ta mai chu a nih hi. Kan duhâmna ze dik lo avangin ramngaw, an chênna leh eibar zawnna ber te chu kan \hiat phul sak ta a. A la dam chhunte pawh thlabar rêng renga siamin kan \am hlum \ep chu a nih tak ber hi.  
    Mizote hi a thuhrimin, Kristian ni siin hnam dang Vai, Kristian ni ve lote ai hian nungchate chungah hian kan kut a hlei chungchuang bik niin a lang. Naupangte’n laiking chaw zawng, paltlanga rawn lawn an hmuhin an vawm thla tawp a, tihlum mai lovin vawkek ka lukham tir e, te an ti a. (Hei hi entirna pakhat mai, rannung dangte chungah pawh ‘tiang tho hi’). Vawi khat chu ka zinnaah khualzin phur motor-ah ka chuang ve a. Kalkawngah chuan Motor dang pelh tur a lokal pawh ni chuang si lovin kan Driver chuan Motor chu a tiding ta mai a. Eng vang nge tih kan han zawh chuan rulpui lian deuh tak hian kawng a lo kan dawn hi a lo ni a. Driver chuan kawng a kân fel hun kha a lo nghak niin. Chu Driver chu Vai, kristian pawh ni lo lehnghal hi a ni si a. Tum khat dang pawh tiang bawka Motor-a kan zinnaah kan chuanna Driver chuan a hma lawkah rul hian kawng a rawn kan dawn tih a hmu a. Driver bul hnaia \hute chuan, “Saw, rulpui saw chilhlum rawh” an lo ti chul a. A Motor speed a han ti chak sauh va, rul chu a chilhlum ta nge nge a. Passenger tute mah khan an la duh lawi si lova. Kawngthlangah an paih liam ta mai a. Chu Driver chu Mizo a ni a, Kristian a ni a. A hmasaa Mizo ni lo, Kristian pawh ni lo Vai Driver nen khan ka rilruin ka khaikhin a. Kristian zawk si khan Pathian pawi a khawih a ni tih leh a zahthlak mang e tiin ka ngaihtuah neuh neuh va. Rannung chunga ngilneih hi Naupang Sunday Sikul-ah leh ni tin sikulah te kan la inzirtir tam tawk lo em ni ang tih te min ngaihtuahtir a. Kan kuthleina hi rannung chungah mai a ni lo, ramhnuai thing leh thei kungah te, kawngsir thingphunah te, khaw kar hlatzawng lantirna kawngsir lungphunah te leh Signboard-ah te lam hian a lang thin a nih hi. Dik takin ramhnuai sa pel thin te leh luidung sangha man thin te pawh hian an mamawh vang leh a sa an ei chak êm êm vang pawh ni lovin, nawmsip bawlna (Game chi khat)  angin an ti ber \hin niin a lang. Tichuan Pathian thilsiam dangte chunga thuneihna kan hman dan leh enkawlpuina mawhphurhna kan hlen chhuah dan chu a tawi zawnga sawiin tihlumtu, suasamtu, tiraltiltu, timangangtu, \amchhuahtu, timangtu kan lo ni zawk a nih chu. Chutichuan Pathian thupek kan hresual nge thuneihna kan hmang sual tih chu kan chhang thiam tawh mai ang chu.
A sawhkhawk eng nge?
    Ramngâw leh a chhûnga cheng ramsate kan tih rem hian a sawhkhawk kan tawrh let leh hi a lo nasa hle hman tawh mai tih hi kan ngaihtuah ngai em? Kan hrethiam lo pawh a ni mahna. Rannung leh pangangte’n kan thlai leh thei kung an ei hlumna tur laka min venhimsaktu savate an lo awm ta lova. Thlai leh thei te kan thar tur ang kan thar chhuah loh phah ta a nih hi. An eibar lakna ber ramngawte kan tihchereu takah chuan Zawng, Sanghal leh Savate  chu kan thlawhhmâah an rawn tuan ve mai loh nakah. Kan thlawhhma siam te ramsa avanga kan hlawhchham hian kan tuh rah kan seng a ni lek mai lo maw? Khaw awm dan leh ruahtui tlak dan mumal lo kan tih te hi ramngaw chereu tak avang a ni a. Lei a da tawh a, thlai leh buh pawh kan ching hlawhtling zo ta lo kan tih pawh hi lei chung lang \ha, buh leh thlaite tana chaw \ha, lei hâng luang ral tur vengtu ber thingte kan kih rem zawh tak vang a ni a. Chutiang zelin leimin a tam ta kan tih pawh hi lei phuar nghettu thing a rêm zawh tak vang a ni. Ram kan tih kan \hin avangin kangfim ram te lovah kan nei lo thei lo va. Buh kan han tuh a, vuih pawh a vuih hmain a thi zo leh vek \hin. Lei a dâk tawh avanga kan buh chin te leichi (Chemical Fertilizer)  nena kan tihhlawhtlin hram pawh hian chuti ang Chemical Fertilizer  hmanga buhbal kan thar kan ei a\ang hian Cancer natna te hi a lo tam ta ni tein an sawi. Tûra hrai lui lam sa kan ei \hin a\ang te pawh hian he natna \ihbaiawm hi kan vei thei a ni an ti.
    Siamtu kutchhuak kan tihchingpen avanga a sawhkhawk kan tawrh mek sawi tel loh theih loh chu boruak leh tui tih bawlhhlawh ‘pollution’ an tih hi a ni. Hei hi ram changkang, lirthei leh thilsiamna khawl tamna, ralthuam changkang an siamna leh an enchhinna ah te a tam bik. He pollution  avang hian mihring leh rannung tuia chengte thih puk pukna hi khawvel hmun hrang hrangah a thleng mek. Ni (Sun) a\anga a lumna a tawk chauhva kan lo dawn pawh hi boruak bawlhhlawh avangin a khawlo \an mek a, Ozone pan/pawp tih te kan sawi ta a nih hi.  A tawk chauhva lumna rawn thlentu ni zung lo kalna hi ven him hram hram a nih loh chuan boruak hi a lum tulh tulh ang a. Chu chuan sik leh sa leh khaw awm dan a ti khawlo ang a. Ni zung êng, sa lutuk chu hmar tawp vur inpui pawhin a tuar zo lo ang a, a la tuiral ang a, chu chuan pawi nasa tak khawih tur tui lian a siam ang a, tuifinriat zawl chin (Sea level) pawh a ti sang ang a. Chu chuan Siamtu kutchhuak, chhiarkawp dik tak hmanga siam te chu a rawn ti khawlo zo vek ang a. Leilung leh a chhunga thil awm, a siamtu’n ‘tha a tih em em’ chu engtin tak awm ang i maw! Mithiamte’n min hrilh thei ang em?
Harh chhuak hnuhnawh:
‘Hnuhnawh’ tih lemah a \ha lama harh chhuah nan tlai luat a awm law. Ram changkanga mite an rawn harh chhuak hmasa hlauh. Kan leilung lum tual tual ven dan tur sawihovin Intawhkhawmna (World Summit) -te pawh an nei chamchi mai.  A chunga zawhna te pawh khi a zir bik mithiam (Scientist)-te chuan min chhang thei na meuh ang. An hriatna/zirna a\anga thil \ha lo leh chhiatna lo thleng thei turte chu a kilh kelhin mi mawl zawkte hnenah an sawi duh lo lek a ni ang. Kan chiaia kan thlabar an hlau te pawh a ni ang. An thiamna leh rem hriatna te thawhkhawmin venhim dan tur te chu an la hre turah ngai ang. Kan Environnment  chhe zel hi khawvel ram hrang hrangten an engto a. Keini Mizoramah pawh he lam ah hian kan \hangharh \an ta a. Ramngaw thing leh mau hlutna te kan hre thar zel a, a humhalhna kawngah pawh Sorkar leh NGO-te pawhin hma an la mek a. Sikulah pawh Environmental Studies Subject -te pawh telh a ni ta a. Ramsa leh nungcha humhalh kum te pawh kan puang a. Mipui mimir pawh kan \hangharh \an niin a lang. Hetianga Siamtu kutchhuak enkawlna kawnga hma kan lak zel theih chuan kan ram boruak thianghlim leh mawina te hi man tam takin kan la hralh chhuak ang. Kan hralh dan tur chu Tourisim Department-a thawkte zawt tawh mai ang. Kan buhbal min tihchhiatsaktu ramsa te pawhin chenna leh eibar hmuhna an lo nei leh tawh ang a, kan lei da tawh pawh lo insiam \ha lehin buhbalah kan intodelh thei tawh ang a. Hmathlir eng tak kan nei ve thei tawh ang.

1 comments:

marin_a said...

Tha hle mai.. adang pawh han ti leh zel teh u..

Post a Comment