Ads 468x60px

HUN HI TANGKA A NI

- C Ringzuala.

Samuel Smiles-a chuan, ‘Lost wealth may be replaced by industry, lost money by study, lost health by temperance or medicine, but lost time is forever.’ a ti a.
    Hnampui \awng chuan, ‘Hausakna hloh tawh chu taimâknain a hneh leh theih a; hriatna hloh tawh chu zirna hmangin; hriselna hloh tawh chu insumtheihna hmangin emaw, damdawi hmangin emaw a neih leh theih a; mahse hun kal tawh chu chatuanin a bo hlen \hin.’  tihna emaw vel a ni awm e.
    Hun ropuizia leh hlutzia hi i ngaihtuah ngai em? Mithiamte sawi dan chuan keini’n, ‘Lei leh van’ emaw, ‘Van leh khawvêl’ emaw kan tih (Universe)-ah hian arsi bawm lian pui pui (Galaxy), bawm khatah ringawt pawh arsi tluklehdingâwn za tam tak awmna maktaduai eng emawzat a awm a. Keini awm vena galaxy, Milky Way (Thlasik kawng kan tih mai hi)-ah hian arsi tluklehdingawm za atang zahnih vel awm anga chhut a ni. Eng (Light) hian second  khatah kilometer 3,00,000 vel a thleng hman a. Chutianga chak chuan ngil taka kalin, Milky Way sir lehlam atanga a lai tak tan tlanga a sir lehlam i thlen hun chu kum 16,000 vel ni turin an chhut a ni. He milky Way-a arsi heti zozai hi center neiin tumah insu buai hauh loin mahni kawng \heuhah kalin an inher muai muai a, kum maktaduai 230 a vei meuh chuan vawi khatah a inher (rotate) chhuak hman niin an sawi. Heta \ang hian Universe zau tur zia chu kan suangtuah thiam mai ang em? Universe zau tur zia hi Scientist-te pawhin an hre phak chiah bik lo a niang, Albert Einstein-a chuan Universe zau zawng chu, ‘Finite but unbound’ a ti a. A awmzia ni awma lang chu, ‘Universe hian zau zawng emaw, len zawng emaw fel tak chu a nei ngei a, mahse hualtu a awm lo,’  tihna ang vel a ni awm e. Universe kan tih hi chuti tak chuan ropuiin a zauzia teh sen rual loh ni mah se ‘HUN’ chhunga awm vek an ni.


    Amaherawhchu hun hi chuti tak chuan zauvin lang mah se, kawng lehlama ngaihtuah chuan a zim hle thung si. ‘Leap Year’  tih hi kan hre \heuhin a rinawm a. Hetiang bawk hian ‘Leap Second’ an ti a (Leap year anga hun bi nei chiah chu a ni awm lo e), 1972 atanga 2005 inkar chhung khan vawi 22 (22 leap seconds) awmin an sawi. Hemi awmzia nia an sawi chu - kan chenna khawvel vir (rotation speed) hi tlemtein a muang hret a ni awm e. Leiin vawi khat Ni a hel chhuah chiah hi kum khat kan ti a. Chutianga Ni a hel chhuah chiah laia kan Lei vir (rotation)-in a vir thlen ve chiah tur kha tlem te tein a thleng hman lo va. Chutianga a vir thlen hman lohna kha second khat a lo tlin veleh, kha kum liam tur zawk (December ni 31-ah) khan second 1 (khat) an belh ta a, chu chu ‘Leap Second’ an tih chu a ni. Tuna hriat theih china Leap Second hnuhnung ber chu 2005 kha a ni a. 2005 December ni 31 rei zawngah khan second 1 an belh a, 2006 kum thar kha second khatin a tlai phah ta a ni, an ti. Milky Way vawi khat vir (rotate) chhuah chhung chu kum 230,000,000 vel a ni kan tih laiin, kum 2006 chu second 1-in a in\an tlai kan ti a. Heng rei zawng in ang lo lutuk te hi ‘HUN’ kan tih chu an ni ve ve tho a ni lawm ni?
    Mihringte hian kan nuna hmun pawimawh tak luahtu ‘Hun’ hi kan ngaih pawimawh hma loh chuan hringnun awmzia hi kan hre chiang tak tak thei lo vang. Hun hian kan nitin nuna hmun pawimawh tak a luahzia hi tuma hnial theih a ni lo. Khawvel thil nihphung pangngai, ni chhuak leh tla te, tuifinriat fawn sang leh hniam (High tide leh low tide) \hin te, hunpui inher fur leh \hal inthlak thin te, nipui leh thlasik inthlak \hin zawng zawngte hi hunin a her chhuahpui vek an ni. Hun chungchang kan ngaihtuah hian ‘HUN’ kan tih tak chu ngaihtuah si lovin hun kal mek kan tehna ni leh thla leh kum te, darkar leh minute emaw te kan ngaihtuah daih \hin. A nih leh ‘HUN’ kan tih chu engnge ni ta ber ang le? Hun tih thumal chu mitinin nitin kan hriat lar em em ni mah se sawifiah thiam erawh chu thil har tak ani. Mi zawng zawngin ngaihdan tlangpui kan nei a, kan hrilhfiah dan erawh a in ang vek lo vang. ‘Rei zawng’ emaw, ‘Rei lam tehna’ emaw ti ta mai ila kan pawm tlang thei ang em? Rei lam tehna atan kan hman bakah ‘hun’ tih chu a zawmpui thu azirin awmze hrang hrang neiin kan hmang thin. Entir nan- ‘Tun \um chu a hlawhtling’ tih leh, ‘Ka ti zo hman lo’ tih te chu hun bik hman dan sawina a ni a. ‘A hun lai chuan zai thiam tak a ni’ tih leh, ‘A nulat lai chuan a to khawp mai’ tih chu kum eng emawzat chhung sawina a ni a. ‘Kal a hun ta’ tih chu hun remchang bik sawina a ni. ‘Hun hlimawm tak kan hmangho’ tih chu darkar eng emawzât awh hun hman ho sawina a ni a. ‘Dar eng zât nge?’ emaw, ‘Eng hun nge?’ tih emaw chu tun hun emaw, hun bik emaw zawhna a ni thei ang.
    Hun chu mitin tana tangkai, naupan leh upat emaw, thil dang dang vang emaw pawha danglam chuang lo a ni. Hun chu bul leh tawp chin neilo a ni mai thei. Mahse mitin hian chan bik kan nei a, a chhan chu- Tuma’n mahni duhthua kan tihsei emaw, tihtawi theih a nih loh vang a ni. I fing hle emaw, i hausa hle emaw, i taima  hle emaw pawh nise, ni khatah darkar 24 emaw, minute 1,440 emaw, second 86,400 emaw chauh hun i nei a; kar khatah ni 7, kum khatah kâr 52 chauh i nei bawk. I nei tlemin i nei tam chuang lo. Eng lai pawha lo thleng leh liam zel a nih avangin thil dang anga thlakthleng emaw, tihthar (renew) leh theih a ni lo. Thawh\an ni leh Thawhleh ni hi a hming chu i thlakthleng thei a ni mai thei, mahse a hun tak kha chu i thlakthleng thei hauh lo vang. Ni khat a liam chuan chatuan atan a liam a, tûma’n an ko kir leh thei tawh lo a ni.
    Mihring nuna hun pawimawhzia hi tuman an pha thei lo vang. Hun hian kan nunah dân a siam a, chu mi dân anga mahni kan insiamrem loh chuan eng anga talent dawng \ha pawh ni ila engmah kan ti thei lo vang. Pathianin he khawvel hi tum leh chhan neiin a siam a. Thil reng reng hi ngun taka kan ngaihtuah chuan kawng tam takah hunin thu a neihzia kan hmu thei ang. Ni leh thla leh arsi te chu van boruakah an kawng pangngai zawhin an hun ruahman sa ang zelin an kal reng a. Ni chu a hun dik takah nitin khawchhak atangin a lo chhuak a, khawthlang lamah a tla leh \hin. Chutiang chuan hun hi thil zawng zawnga pawimawh ber a ni kan ti thei ang. Nitina kan thil tih hi hun behchhana kan tih chuan a hlâwk ang a, rah duhawm tak a chhuah ang. Hun hmang tha tur chuan office emaw, school emaw, sumdawnna emaw, kut hnathawk mi kan nih pawhin a hun takah kal thin ila. Tuk\huan te, chhûnchaw te, zanriah te a hun takah ei ila. Chutianga kan tih chuan hriselna \ha taka malsawmin kan awm ang. Kan tih tur apiang a hun taka kan tih chuan kan hna \ha taka thawk turin min \anpui ang. Hun vawn dik hi hlawhtlinna chahbi a ni. Khawvel kalphung uluk taka zâwmtu chu a lungawiin a hlim ang a, hnehtu a ni zêl ang.
    Kan hun tam ber hi ni tur reng, ngahsaah kan ngaih avangin ren lo (holam mai mai) takin kan hmang a. Hei vang hian kawng hrang hrangin kan chên a, a tam ber chu \ul lo taka khawhral a ni \hin. Sana chu a ri kauh kauh reng a, minute chhinchhiahna thairîn a thlenin a chawl chuang lo; second 60 dang thleng leh turin a kal zêl zawk \hin. A bân (hand) chuan minute-tin chhiar zêlin darkar hmun li-a thena hmun khat a thleng thuai a, chutiangin darkar a liam a, a tawpah ni (day) pawh. Amaherawhchu keini chuan kan nunah thil tih tur tam tak kan nei tih kan hre \hin lo. Hria pawh ni ila a hun lovah chawlh kan ching fo \hin. Kan hna pui ber, entir nan - hlo thlawh emaw, office hna emaw, lehkha zir emaw pawh nise, a kâr lakah hna tlem tê te zeh tur tam tak a awm thei ang. Lo lam hna thawk mi chu tûk\huan ei khamah kan feh a, tlaiah kan haw leh \hin; office hnathawkte pawh chutiang bawk chu an ni. Kan hna pui ber a nih loh vanga huanpal chhe thawm \hat te, in leh a vel tihfai te, vawk leh ar in thawm\hat te hi ti hman lova kan inngaih a, ni hrana tih atan khera kan khek chuan kan nitin hnaa kan kal hma darkar eng emawzat kha a thlawnin kan liam tir tihna a ni a, a uiawm tak zet a ni. Chutiang tih tur i nei lo a nih pawhin lehkhabu \ha, finna tin reng chuanna hi chhiar \hin rawh. Chu chuan engtikah emaw dinhmun \ha zawkah a hung kher lo che a nih pawhin thinlunga hlimna leh lawmna a pe tho tho ang che. Chu chu pawisain a lei thei kher lo vang. Hun erawh chuan a pe thei che. Hun hi sum-pai ral thei lo, khawl khawm theih hauh si loh a ni a, chuvangin fing taka hman zel mai hi tum tur a ni. Hun kal tawh chu chatuan atan a liam nghal a, thlakthleng theih a ni lo va, pawh fân leh belh theih a ni hek lo. Mihringin a neih sum leh pai hlu ber a ni. Amaherawhchu tunlai khawvel, thâwk lakna hman pawh awm lo, engkim mai hmanhmawhna, entir nan - Chaw hmin sa (fast food), motor chak chi (fast car), hna rang (fast work)-te hian li-vir ang maiin tawp chin awm lêk lovin min nuai vir a. Khawvar atanga khawthim thlengin kan taksa, kan rilru leh thlarau chu hna rit tak mai, rilru leh taksa tichau thei chuan min delh reng a, kan tunlai khawvel min delh hi chu rit tak a ni. Dinhmun khirhkhan takah kan tang a, mi tinin tih tur an ngah lutuk a, a tihna tur hun an nei si lo. Hun neih loh fo hi a hahthlak lai tak chu a ni. Mitinin \angkai zawka hun kan hman theih nan kawng \ha zawk  kan dapchhuah a ngai. Chumi atana a harsa lai ber chu hun hman thiam harsa kan ti em êm hi a ni. A tam lam (rei zawng) te sawi lâwk theih ni mah se, tuma’n an thuhnuaiah an dah thei lo. Kohkir leh theih hauh loh ni mah se, kan hun hloh tawh chu siam rem \hat leh theih niin kan ngai fo \hin. A kal dan pangngaia kal  reng ni mah se, a changa chak thut, a changa muang leh si angin kan ngai fo. Thil inkalh nasa deuh mai chu tuman hun  tam zawk an neih loh laiin mi zawng zawngin hun tam tawk neia kan inngai tlat hi a ni. Hei hian kan hun neih ang ang chu thiam taka hman \ulzia a ti lang. Thil ruahman lawk te, nitin tih hmasak tur leh tur loh thliar fel te ching thei ila, kan hun kan hmang daihzai thei deuh ngei ang. Hun chu kan lungawina leh lungawi lohna bi min thliahsaktu ni lovin, kan tana \ha tura hman kan zir zawk tur a ni. Hna sawt taka thawh theihna leh, hun tlemtea hna tam deuh thawh thiam hi sala tanna ni lovin zalenna a ni zawk. Ni khat hi \angkai zawka kan hman daihzai thiam chuan kan tih tur kan tih zawh vek hnuah hun awl kan insiam thei a. Chanchinbu chhiar nan te, infiam nan te, insawizawi nan te leh thil \ul dang eng pawh tih nan kan hmang thei a ni.
    Hun hi kan thil tih teh nan kan hmang \hin bawk. Minute rei lo te chhung pawh hi a pawimawh hle thei. Hun kan hloh tawh hi chu chatuan atan kan hloh va, chuti chung chuan hun khawhral mai mai hi awl tak a ni lawi si. Tun lai hunah hian mitin nunah pawisa hian hmun pawimawh ber a luah a. Mi zawng zawngin pawisa hi khawvela thil zawng zawng lei theihna niin kan ring hial. Mahse hun hi a pawimawh zawk; a chhan chu pawisa siam nan hun kan hmang a, pawisa erawh chu eng anga tam pawh ni se hun chuang seconad  khat pawh kan lei thei lo. Hna thawhna hmunah emaw, mahni inah pawh nise hun tiam kan pelh apiangin sum kan hloh tihna a ni. Kan kuta hun awm chu a tlem poh leh a hlu ting mai a ni. Hun chu kan siam belh theih loh avangin kan neih ang ang chu kan hum tlat tur a ni. Hna thawhna hmunah leh in lamah pawh hun ren kan zir tur a ni. Kan rilruah hun kan hman thiam loh chuan thil dang engmah kan hmang thiam chuang lo vang. Chu vang chuan tuna kan mamawh nghal chu \ul lova hun khawh ral tih tawp leh, kan hun neih chhun \angkai taka hman nghal hi a ni.
     Heti zawng hian han ngaihtuah thut teh : Hun chu  NANGMAH  kha i ni mai lo maw..?